Te Tia Kaongora – Mary Tiemi Harris
Arau nei Mary Tiemi Maitinnara ao aran tamau ten Teata Maitinnara ao tinau nei Bitin Rieher. I bungiaki nte aba ae Matiare nte nga ruabubua itibwi ma onoua (1976) ao bon iai onoman (6) tariu ao teniman (3) mwaneu. Ngai naba bon iai bwebweu. I bon maeka i Matiare inanonn 4 te ririki imwain ae i okira Kiribati nte 1980. Ngaia are nna kangai bwa ngai kain Kiribati-I Matiare. Tamau bon kain Kiribati ao tinau e bon itera ni Kiribati ao ni Matiare. Au karo a iein I Tabiteuea ma a mwaing nako Matiare nte ngaa ruabubua itibwi ike ea mwakuri iai tamau nte titoa ae bubura I Matiare ae arana Robert Reimers Enterprises (RRE) bwa kanga te tia taraa aron butin aia mwanee ke te accountant. A bon mwakuri au karo ikekei inanon te maan ae tebwiina tabun te ririrki ao a mwaing n okira Kriribati nte ngaa ruabubua wanibwi (1980) imwiin motirawan tibuu (ana karo tamau), aran te unimwaane aei ten Tebao Maitinnara.
Ti bane ni ikawai rake I Betio ni mwakorona are te Rereua. Ao iai kabwaiara teutana bwa tamau e bitiniti nte titoa ae uarereke ae tei ni kaitara ma te KCWS ngkoa, ao aran ana titoa n taai akekei, e rang kinaaki iai bwa te American Store, ibukina bwa angiin bwaina a kaoaki mai Matiare. I rang uringaa ae e rang baronga ana titoa ao ara mwakuri ngakana ti oki man te reirei bwa ngaira taan tia kaboobwai (store keepers). E bane au moan rinan n reirei St John Bosco School I Temaikin ao imwina ia manga nako n reirei nte kauarinan I Tabwiroa, Abaing are I a kabanea iai tenuua te ririki man 1990 nakon 1992. Ia manga reitaanako au reirei ibukin uoua te ririki nte reirei are Taborio, I Tarawa ieta man 1993 nakon 1994. E bon rang ni kaunga ao man kamaeu te maeu n reirei aikai bwa are ai bon tibwa am moan tai ni maeka nte tabo n reirei ao tiaki irarikiia am karo ke e aranaki bwa te boarding school. E tira te bwaai ae i uring ake I ataia bwa i moan reiakinaki iai mai ikai. Ao iaki kona ni mwaninga aran au mataniwi nte reirei I Tabwiroa, Sr Alice Tuana. Bon te tia kairi ae e matoa ao i karinea n arona ni bane bwa a bati bwaai aika i reiakin mai irouna ibukin tiaki ti te reirei ma te aroaro naba riki ibukiia ataeinaine. Teuana ana taeka ibukin te aroaro nakoiia ataenaine ae I aki kona ni mwaninga ae kangai, Be Heard not Be Seen. Ao ngkana ti rang tatakarua ni ngare ao taekara irouna bwa ti takarua ni kantiroaki are e aranna bwa “Tiroai taraai bwa I tabaua”. Bon taeka aika kanga akea nanoia iroura n taai akeei ma n akea ataakina ma iangoana ao i namakinna bwa e riki bwa teuana te kauringa ae i bon maeuakinna ni katoa bong ao n aki toki ni karakinna nakoia natiu.
Inanon ririki n reirei aikai ao ea motirawa tamau nte ngaa 1985 are a tiku iai tinau ma tibuu, aran te unaine aei nei Tekatwa Roriki (are bon tinan tamau) n keiaki n tararua aron maeura ma aron te bitiniti are e uarereke are kanga ai ngaia rabwatana are ea tiku imwiina bwa buokara n aron te maeu. E bon rang rawawata te maeu imwiin anne, ma n aia reita ni ibuobuoki tinau ma tibuu ao a bon rang kekeiaki ni kakoroi mwiin taeka ma babaire ake ea tia ni bairei tamau. N akea ataakin te babaire ma te kantaaninga ao ngaia tabeua mai buakon ana kai ni baire tamau bwa tina bane n reirei nte reirein ni katorika e ngae ngke e boo buaka riki nakon reirein te tautaeka. Irarikin ana baire anne ao e kauringa naba tinau bwa ni banen ara reirei ao e uki kawaira nako America ngkana ti kan nako bwa are ti bane ni buangiaki i Matiare.
Engae n anne ao tina reitia nako. N 1995 ao ia manga reke riniu nte reirei are Elaine Bernacy School I Bikenibeu ibukin te koraki onoua ao imwiin anne ao ia reirei nte USP Teaoraereke ibukin teuana te ririki imwain are tia manga nako n reita kanoan ara burokuraam anne I Fiji are bon atuun te reirei are te USP. E bane uoua au ririki I Fiji ao ia okira Tarawa ma tiaki ti au beeba are e aranaki bwa te Diploma in Tropical Fisheries ma I oki rikaaki naba ma natiu te mwaane ae arana ten Victor Harris. Bon te kamimi ma e bon koaua bwa n ara bong akekei ao e rang korakora are te oki rikaaki man te reirei ma te nati. Are bon kanoan te nano n roo ao te kan roko naba ni bwaai. Ke i aranna bwa kanoan te kan ataibwai i bon iroum n akea maroroakinana ma am ikawai. Kanga ngai au reke iai bwa e irekeke ma ara katei are e rang totokoa aron te nati bwa ena kona n aki maaku ni maroroakiinii bwaai nako ao bwaai ni bane ma ana ikawai.
Inanon Ritembwa 1998 are Ia moana iai au kataneiai ni mwakuri nte Fisheries i Tanaea ni mwakorona are te research center ke te tabo ni kakatai. I aki mwaninga mwaitin boou nte aoa, 80 cent ao I rang uringa ae rang kukurei ngke e moan bwaka au moan tieke ibukin uoua te week ae mwaitina 80 tabun te taara. Kanga ko rang kukurei ngke ko okira am auti ao ko angan tinam am tieke are 80 tabun te taara bwa buokan boon te maeu. Ai aroarona naba aio ni katoa uoua te wiiki. Koa kunea ae e bane rimoa te 80 n taara imwain uoua te wiiki. Ma ko aki tangtang man kakarongoa bwa are anne bon aron te maeu i Tarawa. I bon tiku ni mwakuri nte Fisheries nuua banen 1999.
Ni moan 2000 January ao ea kauringai tinau kanoan iteran babaire are e maroroakinna ma tamau inanon ana tai ni maeu. Ngaia are ea manga uki au iango ibukin te mwaing nako Matiare. N akea au atatai ao otau ae banin, ao ea kabwarabwara tianu are ibukina bwa ti bungiaki i Matiare ti kona n oki rikaki ao ni kareke mwakuri ikekei ao tao n tokin te bong ao kona manga kona n nako Amerika bwa are e uki kawaira nako iai. I aki tabwara ma ia barongai naba au bwai ao are ia roko i Matiare. N tiku i Matiare ao i bon maeka ma natiu iroun tariu temanna are ea bon tia ni mwaing nako Matiare tabeua ririki n nako. Oin te iango ma te kaantaninga bwa ena kona n manga reke au mwakuri naba n taabo ake a irekereke ma taekan kaubwain taari.
E bon matoa reken au mwakuri are I tangiria. Ao n teuana te tabati ao ia nako n tataro ao akea bwa ia kaitiboo ma au mataniwii ngkoa nte reirei are te tina Alice Tuana. Ngkana kam kinaa te tina aio e bon rang kakateke man rang bwana matoa ao n rang ibuobuoki nakoia ake a kan buokaki. Engae n anne, inanon ara maroro ao ea tuangai bwa nna buokia n te reirei are e mataniwi iai nte tai anne, Catholic Assumption High School. Te bong are imwiina ao Ia kaoti n ana aobit ao ea tuangai bwa nna tia reirei. I bon tuanga, “te tina, kai bon akea au beeba n tia reirei, ao ngaia e kangai bwa I aki kainanoa te beeba. Te tina Alice bon temanna mai ibuakoia aomata are I tararake nakoia ke i karineia bwa I ataa korakoran ana ibuobuoki nakoiu ngke i reirei nte kauarinan i Tabwiroa. E bwara nanou ni kamanana bwa ena anganai riki au mwakuri teuana nte reirei ma e rawa. E taku bwa ti anne ae rang kainanoia ao e kakoaua irou bwa i kona ni karaoia. Ao kai are e tau ma ia riki bwa ai te tia reirei nakoia te koraki ruaiua nte High School i Matiare. E bane au ririki teuana n tia reirei ao Ia bubuti keerikaakiu bwa ea tei te mwananga nako Hawaii.
Inanon au kakatauraoi ibukin te mwaing nako Hawaii ao Ia kaitiboo ma temanna tei Aberika n Amerika ae mwakuri i Kuatiareen are atimwakoron Matiare teuana. Inanon ara mamaroro ao e kunea are ai iaon kawaiu n nako Hawaii. Ea bon butiai teuaei bwaa nna tiku riki ni kamaanai i Matiare bwa ti aonga ni kona n reitaki riki ibukin te ikikina bwa ngaia tao ea bwaka nanona irou. Eang, e ananau te karaki ma nna kauarereke ni kangai, bwa imwiin uoua te ririki ao tia mare ao man kakabwaiaaki riki ma natira te mwaane, Paul Harris. Ai bon uoman ngkanne natiu mwaane nte tai aei ao tia mwaing nako Kuatiareen ni maeka irarikin kaain abau, aran teuaei Ronnie Harris.
Te maeka i Kuatiareen e bon rang nakoraoi bwa are ana tabo te miritari ke te tanga ni buaka n Amerika. E boo raoi boon te amwarake, akea boon te auti, akea boon te ran ao te iti ao a bane bwaai iaona, man te tioa, te onaoraki, reirei ni rinanna nako ao taabo n takakaro ke marae n takakaro ibukiia utu, bon akea kainanom iai. Ma ni banen 2004 ao ea manga bitaki te babaire bwa tinang mwaing nako Hawaii bwa ea manga reke ana mwakuri kaainabau i Maui, Hawaii. Are nanona bwa n tokin te iwawaki iaon Matiare ao tia bane ni mwaing nako Hawaii ike ia manga reitaki iai ma tariu ao mwaneu ake a kaman mwaing nako Maui imwaiu. Ao mai ikai are tia moanna iai maekara ma au utu ae uarereke iaon Maui.
Ao anne kanga au kaukuki ni kaongoraai ngkami teutana ibukin rongorongou bwa kam na kinaai ao rongorongon moan rokou ma au utu ni maeka iaon Amerika.
E tau ma na kaina te itera ni bae aei ni kangai bwa nnang waaki nako n taetae ni kabwarabwara oin bukin au Ngao n Atatai ao ni Kaongora (Website) ae Te Maeka I Amerika.
