Taratara raoi man waaki ni kamwamwane ke waaki ni kekewe / Fraud or Scams
Ibuakon bwaai ake a mwaiti are tina riai n taratara raoi mai iai ibukin maurira ao katanara ao bon teuana te bwai ae rang kakawaki bwa tina ataia ao n aki reketaati iai ae aranaki ni imatang bwa Frauds ke Scams. Frauds ke Scams kanga mwakuri ni kamwamwane are a konaa n riki nakoira iaon te tareboon ke iaon te computer (online). Aikai mwakuri are i taku bwa ngaira nibane ake tia maeka i Amerika tia bon bane n tia n rinanoi. Waaki ni mwamwanai ke ni keweiko bwa aongkoa ea tia n reke kanoangam man teuana te kambana ke te titoa nte mwaiti ni mwane arei ao a tangira am akaunti nambwa, aram ke am tiotio tikuriti nambwa. N tabetai ao e roko n am text ke email ao e taku bwa e kona n reke am auti ni boona ae uarereke ngkana ko anga aram, am tabo are ko maeka iai ke am atureti (address) nambwan am akounti nte bangke ao a bati riki. A bon rang bati aron katein kamwamwanane ke mwakuri ni kewe aikai ao a bon rang bane n anai nano man tangiraoi kanga bon tenaan koaua ao arang kariirii.
Inanon maekara i Amerika ao tia bon tia ni kaitiboo ma waaki aikai, tiaki ti teuana te tai ma ea mwaiti. Ao tiaki ti ngai n rotaki bwa bon tariu naba ma mwaneu ake raora ni maeka ikai ao bon raora riki ni I-Kiribati ake a mwaing nako Amerika. I bon iango ao i taku, bwa irarikin are tirang irua nakon waaki aikai ma te tabo, ngaira naba bon aomata aika ti rang kakai onimakiniia aomata bwa are ti roko man te tabo ae uarereke, ngaia are ti bon rang kai mwane ni waaki aikai.
Aikai aekakin tabeua waaki ni kamwamwane ke ni kewekewe ake tina taratara raoi mai iai:
- Kimoakim man Rongorongom ke Identity Theft: Ni moan rokora ao ti bane n ataia bwa teuana mai buakon bwaai aika ti kainanoi bwa ena iai iroura bon te tareboon bwa ti aonga ni kona n reitaki ma ara koraki, ara utu ma raoraora ake a tiku imwiira. Ngaia are te tareboon bon te moan bwai ae reke moa iroura imwaain angiin bwaai nako, riki ni boong aikai kioina ngkai ea rang bebete aron te reitaki mai iai ma raoraora ao ara utu. Ngke e tia ngkekei n reke ara tareboon ao ko uringa bwa engae ngke ko taku bwa akea ae ataa am nambwa bwa aongkoa e boou te nambwa are ko anganaki ma n tabetai ao e kairua ara iango anne bwa tabeua nambwa ake ti anganaki aa bon tia ni bwainaki mai mwaina. Ngaia are kona kubanako bwa ea roko naba am tekiti ke am tareboon man taabo aika ko bon tuai n reitaki ma ngaai. E kona n roko bwa te tekiti metieti (text message) nakon am tareboon ke e kona n roko bwa bon te wewete nakon am tareboon (phone call). Tareboon aikai a kona n tuangko bwa e reke kanoangam te mwane ke n tabetai bwaai n aron te tareboon, te computer ke bwaai n aekaia nako. Ao imwain ae anganiko kanoangam ao a kainanoa moa rongorongom ae banin, n aron aikai:
- Bwaninin aram
- Am tabo are ko maeka iai
- Am bong ni bung
- Am akounti number n am bangke
- Am tiotio tikuriti nambwa ke am nambwa man te tautaeka.
- Ao a bati riki.
Bon tai anga naba teuana rongorongom bwa te tareboon ane e roko bon te mwakuri ni kewe ke ni kamwamwane. Ngke ko anga naba rongorongom teutana ao koa ataia bwa am identity ke kinaakim ea kona ngkanne ni iraeaki irouia naakana ko taetae ma ngaia nte tareboon. E aranaki ikai bwa Identity Theft ke kimoakim man rongorongom ao e rang kakawaki bwa kona aki reke nte kamwamwane aei. Aio bukina, bwa ngke e reke ngkekei rongorongom irouia nakai ao e turaia te bwai ae a kona ni karaoia ma ngaia n aron aikai:
- A kona ni kaboo kaa n aram
- A kona n tarau te mwane n aram
- A kona ni kabongana aram ni karaoa iai aia tax
Ao ea bon tira aron waaki riki aika a kona ni karaoi ma aram, am account nambwa ke am tiotio tikuriti, ngaia are e bon rang kakawaki bwa kona aki reke nte Identity Theft.
- Tareboon ke tenaan tekiti ke email ni kamwamwane / Scam or Fraud Calls or texts.
Ni moan rokou i Hawaii, ao tabeua te namwakaina imwiina ao ea manga mwaing mwaneu mai Matiare nako Hawaii. Ngke e moan roko ao e karekea ana tareboon ao are ea anganaki ana nambwa n tareboon ae boou; 808 344 5139. Tao bon tabeua namwakaina imwiin ae e reke ana tareboon ao ea tata naba rokon tenaan tekiti metieti (text messages) ao tenaan wewete nte tareboon. Teuana mai buakon metieti akanne bwa e reke kanoangana nte titoa teuana ae mwaitina $2,000.00 ma a tangira ana akounti nambwa n ana bangke bwa e aonga ni karinaki iai ana mwane. E bon aki maningongoa taekana mwaneu nakoira bwa tao e kan kakubanakoira iai, ngaia are ea bon kanakoa rongorongona ae bwanin ma te kantaninga bwa ena roko ana mwane are $2,000.00.
Uoua te wiiki imwiin anne ao ea butiai bwa nna iria nakon te bangke bwa nna buokia ni kaeta aron te anai mwane ae karaoaki nakon ana akounti nte bangke n akea ana kariaia. I bon titirakinna bwa tera te anai mwane ae karaoaki ao ea karakinna nakoiu are iai te tareboon ae roko irouna ae taekan kanoangana ae mwaitina $2,000.00. Ao a tangirii rongorongona ngaia are e kanakoi ni kabane bwa e tangira te kanoanga are $2,000.00. Antai ae enaki tangira $2,000.00? Nte tai anne ao ngai bon akea naba au atatai n aekaki ni kamwane aikai. Ngaia are ia iria nakon ana bangke.
Ngke tia roko nte bangke ao tia kunea bwa te anai mwane are e karaoaki nakon ana akounti bon man te kambwana are e kanakoi rongorongona nakoia. Ea bon rang kanganga aron manga katokan te anai mwane arei bwa are nanona ngke e kanakoi bwaninin rongorongona ao ngaia ea bon anga naba ana kariaia ikekei bwa ana anai mwane man ana akounti n akea otana iai. E bon kataia ni buokia te bangke ao ntokin te bong ao ea kainaki ana akounti arei nte bangke bwa e aonga n aki manga kona n anai mwane mai iai te kambwana arei. E bon bubura mwakuriana ao e reke otara mai iai nte tai anne mairoun neiere te tia mwakuri nte bangke. Imwiin anne ao i bon kabwarabwara nakon mwaneu bwa ena aki riai ni manga reiti tabon aekaki aikai.
Ma e bon kanganga bwa are ni moan rokora ao ti bon rang tangiria ae ana waekoa n nakoraoi aron te maeu, te mwakuri, te kareke mwane ao bwaai nako, ngaia are n tabetai ko kakaea angana ae baiti. Ao nte bong teuana ao ea manga kaoti naba teuana te metieti n ana tareboon mwaneu arei. Aio ngkanne bon mairoun te kambwana are e bobwai mai iai iaon te kombiuta. Te kambana aei ko bon kona ni kabobwai mai iai iaon te kombiuta ao a merina am bwai are ko otanna ke ko kabooi mai irouia nakon am tabo are ko maeka iai. Ma imwiin otanakin ana bwai arei ao ea rang mimi bwa eaki toki te anai mwane man ana akounti nakon te kambwana arei. Akea te bwai ae I ataia nuua ea manga tuangai naba bwa nna manga buokia riki ni iria nakon te bangke bwa iai te bwai ae riki n ana akounti. Eaaki kan taekinna ae ai manga te anai mwane naba bwa ea maemae ibukin are ai te kauoua n tai aei ae riki nakoina. Ao kai are tau ma tia manga okira naba te bangke ao ni bubuti buokara. Tao a bon kangai kain te bangke arei bwa e aera kai tiaki toki ni katomai tabon kamwamwane aikai. Engae n anne ao are tia manga kaina naba ana kauoua n akounti bwa are ea aki toki te anai mwane mai iai. E bon bua te mwane ae bati inanon waaki aikai ao ti reirei mai iai nte kawai ae aki bebete. Ao imwwin anne ao ea bon ataia raoi mwaneu arei bwa ena rang taratara raoi. Engae ngke i rang kukurei bwa aaki riki nakoiu bwaai aikai ma a bane n tei bwa reirei aika i reiakini inanon au tai ni buoka mwaneu. Ao i bon taku, eang, a bon kona naba n reke nakoira nibane ngkana e rang uarereke ke akea ara atatai iaon bwaai aikai.
Bwaai aikai a riki tebwiina te ririki nako ao aaki toki rikiia nakoira ma tia rang kinai ao man taratara raoi riki ni boong aikai. Ao ni moan te ririki aio ao a roko ara koraki ni Kiribati-IMatiare ake a mwaing nako Maui inanon Beberuare, 2020. N aron are i taekinna ieta bwa eang te moan bwai are a karekea ni moan rokoia bwa aia tareboon. Ao ai arona naba, tabeua te wiiki imwiina ao e roko aia tekiti (text) ibukin te kanoanga ao a bati riki. Bukina bwa i reitaki ma ngaia ao i anganiia teutana taeka n reirei iaon bwaai aikai ao arang kakaonimaki ni weweteai bwa akan ataia bwa tenaan tekiti ke tareboon ake a roko bon koaua ke bwaai ni kamwamwane. I bon kabwarabwara raoi nakoia aron bwaai ake ti rinanoi ao anne are a bon rang ota iai man reke iai buokaia. Anne teuana mai ibuakon bwaai ake tina riai n taratara raoi ma iai bwa ko aki tangiria bwa kona kimoaaki man oin rongorongom are ko bon anganako. Rongorongom e rang taburoroko tibwaakina ma aomata aika aaki riai n ataia.
Eang bon te kauring ae kakawaki bwa engae ngke ti bane n ataia ae te aba ae Amerika e rang kinaaki bwa e bati te kabwaia iai ma tina ururinga bwa angiin te kabwaia are kona kantaningaia ke are e taekinaki e bon reke man mwiin am mwakuri korakora ke kona bon mwakuriia moa. Tina aki rang kakoaua bwa enang bon roko naba nakoira n akea mwakuriana. Tao eang tabeua a kona n roko iroura ngkana ti kemboroia ma tina aki kantaningaia bwa ena reke nte metieti ke te tareboon. Te bwai ae kakawaki bwa tina rang taratara raoi man aekaki n rongorongo aikai bwa rimwi ao tina mwanetaati iai. Ti iangoia ni kangai bwa engae naba n ae bon am bangke, e rang katabuaki bwa ena titirakiniko titiraki aikai iaon te tareboon. Anne kakawakin ao taburorokon ae kona anga rongorongom n aki akaka. Ena bon iai are ko riai n tibwai aikai ma ngaai n aron am tia kamwakuri, am taokita, am bangke ngkana ko nako nte bangke ao aomata aika ko kinaia man onimakiniia.
